فرومون های جنسی و کاربرد آنها در مدیریت آفات

فرومونها، ترکیبات شیمیایی فرّار و از گروه سمیوکمیکالها (Semiochemicals) هستند. این ترکیبات توسط یک فرد از یک گونه ترشح میشود و هنگامی که توسط سایر افراد از همان گونه دریافت میشود سبب ایجاد یک واکنش بعنوان پاسخ در آنها میگردد.
انواع مختلفی از فرومونها وجود دارند:
- فرومونهای جنسی
- فرومونهای تجمعی
- فرومونهای هشدار دهنده
- سایر
فرومونهای جنسی، به فرومونهایی گفته میشود که اغلب توسط افراد ماده یک گونه تولید و در محیط آزاد میشود. افراد جنس مخالف (نر) پس از دریافت بوی فرومونهای رها شده، بو را ردیابی کرده تا به منبع تولید آن (جنس ماده) برسند (شکل 1). بدین ترتیب فرومونهای جنسی در جفت یابی اهمیت بالایی دارند. فرومونهای جنسی برای هر گونه به صورت کاملاً اختصاصی عمل میکنند.

                                              شکل 1

امروزه از فرومونهای جنسی با اهداف متفاوتی در جهت مدیریت آفات هدف استفاده میشود:
- ردیابی (Monitoring)
- شکار انبوه (Mass trapping)
- اخلال در جفتیابی (Mating Disruption)
- جلب و کشتار (Attractant and Kill)
- سایر

فرومونهای ردیابی و شکار انبوه در قطعات پلاستیکی مخصوص یا میکروتیوب (ویال) تزریق شده (شکل 2) و در بسته بندی آلومینیومی قرار داده میشوند. به منظور حفظ اثر فرومونها، بسته های فرومونی تا قبل از استفاده در دمای یخچال (4 درجه سلسیوس) یا فریزر (18- درجه سلسیوس) نگهداری می شوند. مقدار ماده مؤثره فرومونهای که به منظور ردیابی و شکار انبوه تولید میشوند بین 0/5 تا 180 میلی گرم متغیر است. در صورتیکه فرومونها برای ردیابی استفاده شوند تعداد 1 تا 2 عدد در هکتار و در صورتیکه برای شکار انبوه استفاده شوند تعداد آنها برای یک هکتار بین 5 تا 40 عدد خواهد بود. زمان استفاده از این فرومونها در محیط، یک الی دو هفته قبل از ظهور حشرات کامل نر آفت هدف در محیط است. فرومونها در تله های اختصاصی (دلتا، فانل، مکفیل، سراترپ، تشتی (آبی-فرومونی) و فرولایت (نوری-فرومونی)) قرار داده میشوند. برای استفاده از فرومونها در هکتار، به تعداد توصیه شده شرکت سازنده باید توجه کرد، به طوریکه فواصل بین تله ها به گونه ای باشد که تمام یک هکتار با نسبت مساوی پوشش داده شود. بسته به شرکت سازنده، مقدار ماده مؤثره فرومون و جنس و کیفیت قطعه پلاستیکی که فرومون درون آن تزریق شده است، مدت ماندگاری این فرومونها بین 35 روز تا 180 روز متغیر است.
بسته آلومینیومی فرومونها را پس از استفاده در محیط، نباید به هیچ عنوان در باغ، مزرعه یا گلخانه رها کرد.

                                             شکل 2

فرومونهای اخلال در جفت یابی، در مفتولهای سیمی با  روکش پلاستیکی دارای خاصیت نفوذپذیری تدریجی عرضه میشود (شکل 3). مقدار ماده موثره موجود در آنها بسته به نوع فرومون از 70 تا 180 میلی گرم به ازای هر مفتول متفاوت است. تا قبل از استفاده از فرومونها و به منظور حفظ اثر فرومونها، بسته های آلومینیومی حاوی رشته های مفتولی در بسته بندی اصلی و به صورت سربسته در دمای یخچال (4 درجه سلسیوس) یا فریزر (18- درجه سلسیوس) نگهداری میشوند. بسته به نوع آفت هدف تعداد مورد استفاده از این فرومونها در یک هکتار 300 تا 500 است. فرومونها نیاز به تله نداشته و به راحتی به شاخه درختان آویزان میشوند. تعداد فرومونهای بیشتری در حاشیه باغ بسته میشود و به تدریج به سمت قسمتهای مرکزی باغ تعداد کمتری مورد استفاده قرار میگیرد. در حال حاضر فرومونهای اخلال در جفت یابی کرم خراط، کرم سیب، خوشه خوار انگور، چوبخوار پسته و سرشاخه خوار هلو در سبد کالایی این بخش وجود دارد. دستورالعمل استفاده از هر یک فرومونها اختصاصی بوده و لازم است قبل از استفاده به توصیه های ارائه شده دقت شود و فرومونها طبق دستورالعمل اصلی مورد استفاده قرار گیرند تا نتیجه مدنظر از آنها گرفته شود. این فرومونها پس از نصب در محیط تا 6 ماه ماندگاری داشته و نیاز به تعویض طی فصل را ندارند.
به منظور استفاده از فرومونهای اخلال در جفتیابی رعایت چند نکته ضروری است:
- بادخیزی منطقه بسیار حائز اهمیت بوده و مناطقی که بسیار بادخیز هستند برای استفاده از فرومونهای اخلال در جفت یابی مناسب نیستند.
- شیب سطح زمین نیز دارای اهمیت است و مناطقی که شیب تندی دارند برای استفاده از فرومونهای اخلال در جفت یابی پیشنهاد نمیشوند.
- در صورتی که باغ ایزوله نیست، به منظور تشکیل ابر فرومونی پایدار پیشنهاد میگردد حداقل سطح مورد استفاده از فرومون ها سه هکتار باشد.
- زمان استفاده از فرومونهای اخلال در جفت یابی باید دو هفته قبل از ظهور حشرات کامل نر (آفت هدف) در محیط باشد.

                                             شکل 3

به منظور ارزیابی کارایی فرومونهای اخلال در جفت یابی، در هر هکتار سه فرومون ردیابی-شکار انبوه اختصاصی آفت در تله دلتا یا فانل نصب شود. تلهها و فرومونهای مربوطه در قسمت ابتدا، وسط و انتهای باغ در یک قطر باغ به شاخه درختان نصب شوند و تله های مزبور هر هفته چک شوند در صورتیکه تله ها شکار نداشته باشند یا میزان شکار آنها به صورت تصادفی یک تا 2 عدد باشد نشان از کارایی بالایی فرومونهای اخلال در جفت یابی در کنترل آفت هدف دارد.
در صورتیکه فرومونها سه سال پی در پی در یک باغ مورد استفاده قرار گیرند، جمعیت آفت و خسارت ناشی از آن به صورت قابل ملاحظه ای کاهش مییابد.